Ireneusz z Lyonu, łac. Irenaeus, gr. Eirenaios, (ur. ok. 140 w Smyrnie, w Azji Mniejszej, zm. ok. 202 w Lyonie) – biskup Vienne, teolog, apologeta, ojciec Kościoła, męczennik i święty Kościoła katolickiego.
Wychował się w Smyrnie (obecnie Izmir). Był uczniem św. Polikarpa, jednego z Ojców Apostolskich. Około 178 roku, za czasów panowania cesarza Marka Aureliusza, już jako biskup Vienne, został po śmierci bpa Potyna najpierw administratorem, następnie biskupem Lyonu (łac. Lugdunum).
Według tradycji uformowanej w VI wieku miał ponieść śmierć męczeńską w czasie prześladowań za Septymiusza Sewera (202).
Kontekst jego nauczania stanowiły liczne sekty gnostyckie, z którymi polemizował w Adversus heareses. Najbardziej znaną wizją teologiczną biskupa Lionu, była tzw. teoria rekapitulacji – odnowienia i zebrania całego stworzenia w Chrystusie jako Głowie (por. Ef 1,10).
Nauczał, podobnie jak wielu Ojców Kościoła, np. Grzegorz z Nyssy i Atanazy Wielki, że Adam i Ewa stworzeni byli w swego rodzaju dziecięcej niewinności, bez pożądliwości i dorosłego rozeznania. Stąd za upadek trzeba bardziej winić złośliwość kusiciela niż ich. Wygnanie przez Boga z raju nie wynikało z chęci pozbawienia ich dostępu do drzewa życia, lecz z miłosierdzia. Bóg chciał zachować pierwszych rodziców od trwania w grzechu, który mógł stać się wieczny i nieuleczalny. Wygnanie miało ich otrząsnąć z pychy. Ich śmierć fizyczna, poprzez rozwiązanie ciała, miała położyć kres grzechowi. Odkupienie dokonane przez Chrystusa było bardziej wyzwoleniem ludzkości z tego czasu pokuty i nawrócenia, niż ekspiacją wobec Boga.
Greckie oryginały jego najważniejszego dzieła, w 5.księgach, zaginęły. Zachowały się ich przekłady na łacinę zatytułowane "Adversus haereses" (Przeciw herezjom). Powstały w latach 180-185. Polemizował w nich z gnostycyzmem. Wiedzę na temat gnostyków czerpał z dzieł, które zaginęły. W roku 1526 „Adversus haereses” wydał Erazm z Rotterdamu. Współczesne wydanie krytyczne zostało dokonane w ramach serii Sources chrétiennes.
Razem z innymi biskupami napisał list do biskupa Rzymu, Wiktora, w sprawie daty obchodzenia świąt Wielkanocy. Ireneuszowi Kościół zawdzięcza wypracowanie pojęcia Tradycji i sukcesji apostolskiej. Biskup ten sporządził listę biskupów Rzymu poczynając od św. Piotra a kończąc na Eleuteriuszu. Uznawał prawo prymatu biskupa Rzymu nad biskupami innych metropolii. Z prac Ireneusza zachował się także "Dowód prawdziwości nauki apostolskiej", w przekładzie na język ormiański. Inne dzieła, które wymienia Euzebiusz z Cezarei, nie dotrwały do naszych czasów. Wyznawał poglądy millenarystyczne.
Wydania krytyczne dzieł
Adversus haereses (Przeciw herezjom) – wydali A. Rousseau i L. Doutreleau.
t. I – SCh 263 i 264
t. II – SCh 293 i 294
t. III – SCh 210 i 211 (Paryż 1974)
t. IV – SCh 100 (2 części)
t. V – SCh 152 i 153
Polskie przekłady
Bóg w Ciele i Krwi. Hans Urs von Balthasar (wybór i opracowanie). Wincenty Myszor (przekład z j. niem, łac., greck.), wydawnictwo "M" BOK 16, Kraków 2001, s. 140.
Chwałą Boga żyjący człowiek. Jean Comby i Donna Singles (wybór i komentarz). Ks. Wincenty Myszor (przekład), Społeczny Instytut Wydawniczy "Znak" Seria "Żywa Wiara" 19, Kraków 1999, s. 111.
Wykład nauki apostolskiej. Wincenty Myszor (wstęp, przekład i opracowanie), Wydawnictwo WAM ŹMT 7, Kraków 1997, s. 115.
Kościół w Lyonie oddaje cześć św. Ireneuszowi jako doktorowi Kościoła i swemu głównemu patronowi. Święty Ireneusz jest również patronem archidiecezji lyońskiej oraz parafii w Marsylii i w Częstochowie.
W ikonografii jest przedstawiany w stroju biskupa rytu rzymskiego z mitrą i pastorałem.
Kult na cały Kościół rozszerzył papież Benedykt XV w roku 1922.
Wspomnienie liturgiczne św. Ireneusza w Kościele katolickim obchodzone jest 28 czerwca (w polskim Kościele katolickim ma rangę wspomnienia obowiązkowego).
Źródło: wikipedia.pl
